فروغ فکری- «آواز بخوان، پرواز کن، اوج بگیر، شبیه یک پرنده» این شعار امروز است. روز جهانی پرندگان مهاجر در سال ۲۰۲۱ و حالا این روز برای فلامینگوهای مهاجر تالاب بختگان استان فارس تعبیر خاصی ندارد. آنها در همین هفته‌ای که گذشت اسیر بی‌آبی تالاب شده‌اند و جوجه‌هایشان در خطر از بین رفتن قرار دارد. آنها در شرایطی هستند که نمی‌توانند آواز بخوانند؛ پرواز کنند یا اوج بگیرند و برای همین جمعی از دوستداران محیط زیست در روزهای اخیر با ایجاد کارزار نجات فلامینگوها در نامه‌ای به وزیر نیرو خواستار گره‌گشایی و رهاسازی آب از منابع بالادستی شده‌اند. آنها در نامه‌شان خطاب به رضا اردکانیان، وزیر نیرو گفته‌اند: «اگر اقدام عاجلی در خصوص تالاب بختگان صورت نگیرد، یکی از بزرگ‌ترین فجایع محیط زیستی ایران رقم می‌خورد. پنج تا ١٢ هزار جوجه فلامینگو در تالاب بختگان در شرف مرگی دردناک بر اثر تشنگی هستند. حقابه تالاب بختگان حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب در سال است که متاسفانه این آب عمدتاً یا پشت سدهایی چون سد درودزن مانده است یا سرازیر زمین‌های کشاورزی بالادست تالاب می‌شود.»
اما ماجرای خشکیدن تالاب بختگان و تشنگی‌اش ماجرای جدیدی نیست. تنش آبی در این تالاب از سال ۸۵ شروع شد. همان زمان هم بسیاری از فلامینگوها بر اثر بی‌آبی جان دادند اما چون اتفاق جدیدی بود توجه چندانی را جلب نکرد. سال‌های بعد که خشکسالی و کمی بارش روی خود را بیش از پیش نشان داد هم سال‌های سختی برای تالاب و این پرندگان بود. سال ۹۴ کمپین «بی‌بختگان، چه بختی؟» از سوی انجمن پیشگامان خورشید به راه افتاد و گروهی فعال در حوزه محیط زیست در استهبان از سختی‌های نبود و خشک شدن بختگان گفتند اما خشکی جان بختگان ادامه پیدا کرد و سال ۹۶ هم تصاویری از مرگ گسترده فلامینگوها منتشر شد که نمک را روی بال و پاهایشان نشان می‌داد.
رسول حاجیباقری، فعال محیط زیست و عضو انجمن نجات بختگان در استهبان حالا از آن روزها به «پیام‌ما» می‌گوید. روزهای سال ۸۶ که تلفات فلامینگوها بالا بود و سال‌های سخت بعدش. «ابتدا جابجایی جوجه‌ها با دست انجام گرفت که کار بسیار سختی بود و بعدها هم روش جرگه کردن استفاده شد. یعنی چند نفر با فاصله راه می‌رفتند و گله جوجه‌ها را به سمت آب هدایت می‌کردند که این هم بسیار سخت و آسیب‌زا بود.» او می‌گوید خشکی تالاب در سال‌های قبل در تیر و مرداد ماه رخ می‌داد و حالا می‌بینیم این اتفاق به دلیل کاهش بارش‌ها در اردیبهشت رخ داده است. «سال ۹۶ هم که گزارشی از تلفات آمد، به شمال بختگان رفتیم و لاشه‌های فراوانی دیدیم. در آن زمان برای مقابله با کم‌آبی تالاب زه‌کشی‌هایی انجام گرفت و آب از داخل زمین به رو آورده شد. این آب به دلیل گرمای زیادی و همینطور املاح و نمک فراوانش باعث فاجعه شد و نمک روی بال و پاهای فلامینگوهای مرده وجود داشت. آزمایش‌ها هم در سال ۹۶ می‌گفت مرگ فلامینگوها اغلب به دلیل بلوری شدن نمک در حفره تنفسی و بال و پاها بوده.»
همان سال طرحی به اداره‌کل محیط زیست پیشنهاد دادند که اجرایی شد و بر اساس آن استخر مصنوعی در بستر تالاب ساخته شد. استخرها را عایق کرده و لوله‌گذاری کردند و از چاه‌های اطراف آب برده شد اما زمان عملیاتی شدن چون شهریور ۹۶ بود دیر بود و در نتیجه فلامینگوها نتوانستند چندان از آن بهره ببرند و بعد هم استخرها جمع شدند. «ما از پارسال طرح مطالعاتی جدی‌ای را برای نجات فلامینگوها و آب‌رسانی در دستور کار قرار دادیم و با شرایط پیش آمده قرار است از این مطالعات و تجربه‌های گذشته استفاده شود. هرچند هنوز به صورت صد درصد طرح مورد پذیرش مشخص نیست اما در نهایت بررسی‌های اخیر می‌گوید که باید از چاه‌های اطراف و جنوبی بختگان به مناطق زندگی فلامینگوها با لوله آب‌رسانی کرد و هرچند وقت یک بار این چاله‌ها پرآب شوند. ممکن است بازهم از استخر استفاده شود و ممکن است در قسمت‌های گود این آب رهاسازی شود. در حال حاضر با حضور محیط زیست منطقه در حال بررسی هستیم و در همین هفته به نتیجه نهایی خواهیم رسید.»
حقابه امسال تمام شده
یکی از اصلی‌ترین دلایل خشکی تالاب بختگان نرسیدن حقابه است. حمید ظهرابی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان فارس هم دیروز اصولی‌ترین راه نجات پرندگان مهاجر این تالاب را تخصیص حقابه تالاب دانسته و گفته: «پارسال به علت افزایش بارندگی و رهاسازی بخشی از حقابه، تلفات کاهش چشمگیری داشت و در حد نرمال بود اما امسال با وجود رهاسازی حقابه، به دلیل کاهش شدید بارندگی، که در ۵۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده و در برخی شهرستان‌های مجاور تا حدود ۸۰ درصد کاهش بارندگی هم ثبت شده است، وقوع بحران قابل پیش‌بینی بود.»
او همچنین گفت که با وجود مکاتبات و مذاکرات متعدد با سازمان آب و درخواست پیشگیری از این اتفاق به وسیله رهاسازی آب، هنوز اقدامی صورت نگرفته اما ابراز امیدواری کرد که این سازمان و مسئولان مربوطه به موقع به وظیفه قانونی و انسانی عمل کنند. «اگر حقابه تالاب بختگان تخصیص نیابد و تلفات پرندگان مهاجر تکرار شود این اداره‌کل به ناچار از مسیر حقوقی موضوع خسارت به محیط زیست را پیگیری می‌کند.»
مشکلات موجود بر سر راه تخصیص حقابه و صحبت‌های ظهرابی عاملی شد تا روز گذشته حمیدرضا دهقانی، مدیرعامل آب منطقه‌ای فارس در واکنش به احتمال مرگ فلامینگوهای بختگان بگوید حقابه تالاب بختگان به میزان ۵۵ میلیون مترمکعب در پاییز رهاسازی شده و دیگر امکان رهاسازی مجدد وجود ندارد. به گفته او حقابه تالاب بختگان در سال آبی جاری (از مهرماه ۹۹ تا مهرماه ۱۴۰۰) با اینکه به میزان ۴۰ میلیون مترمکعب بود، اما ۵۵ میلیون مترمکعب رهاسازی شده و بنابراین تالاب بختگان حقابه امسال خود را دریافت کرده و با این حال اگر در شرایط مناسب آبی به سر می‌بردیم و با مشکل بحران آب روبه‌رو نبودیم، با توجه به اهمیت محیط زیست، دوباره حقابه دیگری را به تالاب بختگان اختصاص می‌دادیم و این یکی از اثرات شوم خشکسالی است که وزارت نیرو و شرکت‌های آب منطقه‌ای در خصوص آن از مدت‌ها قبل هشدار داده بودند. «متاسفانه بحران آب، ما را در شرایطی قرار داده که اولویت تخصیص آب را به بخش شرب اختصاص دهیم.» صحبت‌های دهقانی آب پاکی را بر دست همه کسانی ریخت که در پی گرفتن حقابه تالاب بودند؛ حقابه‌ای که مسیر دشواری را تا رسیدن به مقصد و دهانه تالاب طی می‌کند و در نتیجه حجم بزرگی از آن در مسیر از بین می‌رود. حاجیباقری، فعال محیط زیست می‌گوید: «فاصله پشت سد درودزن تا ورودی تالاب در حدود ۲۰۰ کیلومتر است. وزارت نیرو آب را پشت سد تحویل محیط زیست می‌دهد و در این راه طولانی بخش عمده آب از بین می‌رود و کشاورزان آن را برداشت می‌کنند. در تمام این سال‌ها بارها گفته شده محیط زیست امکانات و نیروی لازم برای حفاظت از آب و رساندنش به تالاب را ندارد و وزارت نیرو باید وارد کار شود اما اتفاقی نیفتاده.» به اعتقاد او وزارت نیرو می‌تواند با اعمال جریمه یا گفتن اینکه «اگر از آب برداشت کنید حقابه کشاورزی را نمی‌دهیم» این مساله را مدیریت کند اما کاری از پیش نمی‌برد.
عضو گروه نجات بختگان تاکید می‌کند که حقابه رسیده به تالاب نمی‌تواند ۸۵ هزار هکتار تالاب را پر کند یا مشکل فلامینگوها را حل کرده یا حتی اثری روی آب‌های زیرزمینی داشته باشد، بلکه فقط به درد مرطوب کردن بخشی از ورودی تالاب و کم کردن ریزگردها می‌خورد. «مشکل اصلی رواج کشاورزی افسارگسیخته در اطراف تالاب و برداشت بی‌رویه آب در این بخش است.»
الگوی کشاورزی منطقه باید تغییر کند
چند سال قبل، مدیرعامل آب منطقه‌ای فارس آماری از چاه‌های غیرمجاز اطراف بختگان داد. به گفته حمیدرضا دهقانی حدود یک هزار و ۴۰۰ حلقه چاه مجاز و نزدیک به ۶۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در حوزه بختگان وجود دارد و برداشت‌های غیرمجاز به دو صورت توسط متخلفان آبی صورت می‌گیرد. «در سال ۹۳ تعداد یک هزار و ۶۴ حلقه و سال ۹۴ تاکنون نزدیک به هزار حلقه چاه غیرمجاز پر و مسلوب‌المنفعه شده و با توجه به اهمیت تالاب‌هایی که در سطح استان خشک شده از جمله تالاب بختگان، تمرکز فعالیت در پرکردن چاه‌های غیرمجاز در شهرستان نی‌ریز، استهبان، خامه و ارسنجان است.» تلاش‌ها اما کافی نبود و افزایش کشت برنج که نیاز به آب فراوان دارد در اطراف تالاب ضررهای فراوانی را متوجه منطقه کرد. حاجیباقری می‌گوید در حوضه آبریز بختگان در حدود ۳۵ هزار هکتار برنج‌کاری شده که اگر کشت دیگری که نیازمند آب کمتری باشد جایگزینش نشود مشکل منطقه حل نمی‌شود.«مشکل اصلی درباره خشکی این مناطق حاکمیت سیاست اشتباه در حوزه آب است و چنانچه سیاست‌های کلی در زمینه مدیریت منابع آب و کشاورزی تغییر نکند نمی‌توان امید بهبود داشت.»
آرزو اشرفی‌زاده، معاون امور تالاب‌ها در دفتر زیستگاه‌های سازمان حفاظت محیط زیست هم در گفت‌وگو با «پیام‌ما» با تاکید بر همین موضوع می‌گوید که هرچند اختصاص حقابه و درست رسیدنش به تالاب نکته مهمی است اما برای طولانی مدت نباید توسعه افسارگسیخته کشاورزی را از یاد برد. «کشاورزی بحثی مهم و یکی از مشکلات اصلی بختگان است. چرا که در سال‌های گذشته و در بالادست تالاب توسعه کشاورزی داشتیم و حقابه را تحت تاثیر قرار داده است. به همین دلیل امسال در طرح بین‌المللی حفاظت از تالاب‌ها به موضوع بختگان توجه ویژه‌ای داشته‌ایم.» بر اساس توضیح او طرحی که پیش از این برای احیای دریاچه ارومیه و تغییر شیوه‌های کشاورزی و باغداری در آن منطقه عملیاتی شده، قرار است در بختگان هم رخ دهد و به این ترتیب با استفاده از تجربه‌های تغییر الگوی کشت و توسعه در آن منطقه تغییراتی را برای سال‌های آینده بختگان شاهد باشیم.
ویژه
