ساختمان گمرک بندر دیر با حدود صدسال قدمت از جمله بناهای تاریخی و ثبت ملی‌شده استان بوشهر بوده که امروز با خطر جدی تخریب مواجه است. استفاده از سنگ‌های مرجانی، چوب‌های سنتی چندل و معماری الهام‌گرفته از مدرنیته در کنار افق منظری منتهی به دریا، جلوه خاصی به این بنای تاریخی بخشیده است. باوجود این شاخصه‌های تاریخی، معماری و منظری ویژه بنای قدیمی گمرک، اما این سازه به یادگارمانده از دوران قاجار در سال‌های گذشته به دلیل بلاتکلیفی وضعیت مالکیت آن به حال خود رها شده و بروز حوادث طبیعی و بی‌توجهی، آسیب‌های جدی به آن وارد آورده است.
ریزش بخش‌هایی از دیواره‌های بنا در کنار اندودشدن ساختمان با نخاله، وضعیت نامطلوبی را برای این تنها اثر تاریخی باقیمانده در بندر دیر رقم زده و انتظار می‌رود مسوولان امر فکری به حال آن کنند.
در صورت برنامه‌ریزی صحیح این امکان وجود دارد که ضمن مرمت ساختمان گمرک آن را به مرکزی فرهنگی یا موزه مردم‌شناسی شهر تبدیل کرد اما با توجه به بالا رفتن قیمت زمین در محدوده بنا به نظر می‌رسد که تمایل چندانی به رسیدگی به آن وجود ندارد.
قدمت ساختمان تاریخی گمرک
محمد فخرایی‌مطلق، فعال میراث فرهنگی، درخصوص اهمیت و قدمت ساختمان قدیمی گمرک به «جهان‌صنعت» گفت: این‌طور روایت شده که قدمت این بنای تاریخی مربوط به صدسال پیش است. بنای ساختمان تاریخی گمرک در دوطبقه ساخته شده و برای مقطعی این ساختمان به نوعی قطب تجاری استان بوشهر و جنوب ایران بوده است. در نزدیکی این ساختمان، در گذشته بندری به نام بندر خورشید وجود داشته که در ایام قدیم تجارت در آنجا انجام می‌گرفته است اما با ساخته شدن ساختمان گمرک دیر، تجارت منطقه شکل و شمایل رسمی‌تر پیدا می‌کند. این ساختمان در ابتدا در اختیار گمرک بوده است و با گذشت سالیان‌سال بنا به عنوان یک بنای تاریخی-تجاری ثبت ملی می‌شود.
وی ادامه داد: برای نگهداری از ساختمان تاریخی و ارزشمند گمرک دیر تاکنون کنشگران و مطالبه‌گران اجتماعی طرح‌های زیادی را ارائه داده‌اند که متاسفانه مغفول مانده‌اند. این در حالی است که ساختمان گمرک دیر قدمت بالایی داشته و با الهام از المان‌های معماری مدرن ساخته شده است و ارزش ویژه‌ای به لحاظ معماری دارد. پنجره‌های قوسی‌شکل فاخر، استفاده از چوب چندل بوشهر که از مصالح اصیل جنوب کشور است، در کنار برخورداری از آهن‌آلاتی که بلژیکی‌ها وارد کردند، ظاهر و درون معماری ساختمان گمرک را از هر لحاظ خاص کرده است.
بلاتکلیفی طولانی‌مدت بر سر ملکیت بنا
فخرایی‌مطلق درخصوص مشکلاتی که در سال‌های گذشته بر سر ملکیت بنای تاریخی گمرک دیر وجود داشته است، گفت: از حدود 20سال پیش بین شهرداری، گمرک و اداره میراث فرهنگی بر سر مالکیت ساختمان گمرک مجادلاتی وجود داشته است. در اوایل دهه 1390 در این منطقه زلزله سختی آمد که باعث تخریب بخشی از بنا شد و پس از آن هم به دنبال شبه‌سونامی که در منطقه اتفاق افتاد، آسیب‌های بیشتری به بنای ساختمان وارد آمد. باوجود بروز این آسیب‌ها به سبب بلاتکلیفی مالکیت بنا، کار ترمیم آن انجام نشد. بعدها و به دنبال نامه‌نگاری‌های انجام‌شده در نهایت مالکیت بنا در اختیار اداره گمرک قرار گرفت.
این فعال میراث فرهنگی ادامه داد: از این پس باوجود مطالبه‌گری‌های شکل‌گرفته و ایجاد چندین کارزار با هدف احیای بنای تاریخی گمرک، باز هم به این موضوع توجه نشد. چند مرتبه مطالبه‌گران اجتماعی دیر از بخش فرهنگی و اجتماعی شهرداری و برخی مسوولان شورای شهر این موضوع را پیگیری کرده‌اند و قرار شد طی انجام فرآیندهایی این ساختمان در اختیار فرمانداری قرار گیرد تا امکان رسیدگی به آن فراهم شود.
با وجود این، تا به امروز این روند اداری به انجام نرسیده است. نتیجه این وضعیت آن بوده که بنای تاریخی گمرک دیر روز‌به‌روز فرسوده‌تر می‌شود و اگر از نزدیک تصاویر ساختمان را ببینید، متوجه می‌شوید که 60درصد بنا از بین رفته است.
این در حالی است که دیر هیچ ساختمان تاریخی دیگری ندارد و اگر هم داشته آن را تخریب کرده‌اند و این بنای تاریخی هم احتمالا به این دلیل تخریب نشده که وضعیت مالکیت آن نامشخص بوده است.
نویسنده کارزار خواستار رسیدگی به ساختمان تاریخی گمرک بندر دیر یادآور شد: متاسفانه شواهد نشان می‌دهد که مالکان دست روی دست گذاشته‌اند و این بنا روز‌به‌روز فرسوده‌تر شده و امکان ترمیم آن نیز سخت‌تر می‌شود.
مطالبه فعالان اجتماعی برای احیای بنا
فخرایی‌مطلق درخصوص درخواست و مطالبه فعالان میراث فرهنگی در مورد ساختمان گمرک دیر گفت: ساختمان گمرک در قلب شهر قرار گرفته است و دورنمای ساحل را دارد و به نظرم اگر همین الان هم به آن رسیدگی شود، می‌توان طبقه اول بنا را به موزه مردم‌شناسی و طبقه فوقانی را به کتابخانه یا یک مرکز فرهنگی تبدیل کرد و در این خصوص نظرات مطالبه‌گران بخش خصوصی نیز مطرح و ارائه شده است.
وی افزود: حتی این امکان وجود دارد همانگونه که اداره میراث فرهنگی بوشهر آثار تاریخی را مرمت کرده و در اختیار ادارات این شهر قرار می‌دهد، در بندر دیر هم همین اتفاق بیفتد و ساختمان قدیمی گمرک پس از مرمت در اختیار ادارات دولتی شهر قرار گیرد. متاسفانه اما به نظر می‌رسد قرار‌گیری این ساختمان تاریخی در مرکز شهر و بالا رفتن قیمت زمین آن باعث شده که توجهی به این درخواست‌ها و مطالبات نشود.
نیازهای مرمتی بنای گمرک
این فعال میراث فرهنگی در مورد نیازهای مرمتی بنای تاریخی گمرک دیر گفت: دیوارهای بالایی بنا به‌طور کامل فرو ریخته و داخل ساختمان هم پر از نخاله است و نیاز به رسیدگی دارد.
همین وضعیت باعث شده سطح شهر نازیبا شده و به منظر اثر نیز آسیب جدی وارد آید. همچنین دیوارهای بنا نیازمند استحکام‌بخشی بوده و باید ستون‌های ایمن زده شود و نمی‌توان به یک مرمت سطحی اکتفا کرد.
این فعال حوزه میراث فرهنگی در پایان خاطرنشان ساخت: بخش‌های جنوبی، شرقی و غربی ساختمان گمرک با خطر ریزش مواجه هستند و این خطر در بخش جنوبی بیشتر نیز هست؛ به همین سبب شاید در این بخش‌ها مساله از ترمیم هم رد شده و نیاز به ساخت‌و‌ساز و استحکام بخشی وجود داشته باشد.
نویسنده: نادر نینوایی
منبع: جهان صنعت
