کم‌توجهی به اهمیت بافت تاریخی قم و غفلت از ثبت این بافت ارزشمند باعث شده صرفا برخی نقاط در محدوده تاریخی قم واجد ارزش قلمداد شوند.
نتیجه این رویکرد در سال‌های آتی احتمالا آن خواهد بود که ساختمان‌های بلندمرتبه در بافت تاریخی قم سربرآورند و چهره این بافت تاریخی را مخدوش کنند.
یکی از فعالان میراث فرهنگی در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت»، نشان دادن صرف نقاط تاریخی مشخص به عنوان واجد ارزش و بی‌توجهی به ثبت ملی بافت تاریخی قم را نامناسب ارزیابی کرده و می‌گوید: «مثل این است که بگویید یک فرش فقط گل آن مهم است پس فقط گل قالی را نگهداری می‌کنم و مابقی آن را قابل ارزش ندانسته و تخریب می‌کنم. این در حالی است که بافت فرش تمام نقش‌های فرعی و بته‌جقه‌ها و حواشی فرش را شامل می‌شود و این کلیت آن است که فرش را ایجاد کرده است. درخصوص بافت شهری هم باید تمام مجموعه در کنار یکدیگر دیده شوند و اینکه صرفا ۴۰۰ نقطه تاریخی در بافت تاریخی قم دیده شوند و مابقی این بافت براساس طرح تفصیلی با آن برخورد شود، صحیح نیست.»
برای مقابله با وضعیت فعلی در قم، کارزاری شکل گرفته و کنشگران عرصه میراث فرهنگی قصد دارند تا با متمرکز کردن افکار عمومی به مساله بافت تاریخی این شهر، مانع تخریب آن شوند.
شکل‌گیری کارزاری برای حفظ بافت تاریخی قم
از ۲۹ خرداد ماه امسال کارزاری با هدف جلوگیری از اجرای مصوبات غیرکارشناسی اخیر بافت تاریخی قم شکل گرفته است.
در متنی که نویسندگان این کارزار خطاب به رییس‌جمهوری و وزرای راه‌و‌شهرسازی و میراث فرهنگی نوشته‌اند، آمده است: «بدین‌وسیله جمعی از متخصصان و دغدغه‌مندان حفاظت از بناها و بافت‌های تاریخی، اعتراض خود را نسبت به تخریب بافت تاریخی شهر قم (پیرامون حرم‌مطهر کریمه اهل‌بیت (س) که محل سکونت، تدریس و مباحثه شمار زیادی از عالمان و عارفان بوده است) اعلام می‌دارند. این اقدامات، حاصل تصمیمات سلیقه‌ای، بدون هیچ‌گونه مطالعات و اخذ نظر از کارشناسان صلاحیت‌دار حوزه ذی‌ربط است.»
نویسندگان این کارزار ادامه می‌دهند: «همان‌گونه که مستحضرید تخریب‌های گسترده‌ای که در بافت تاریخی شهر قم در گذشته به نام طرح‌های توسعه شرقی حرم مطهر، فاز ۴ عمار یاسر، توسعه چهل اختران، بلوار پیامبر اعظم (س)، بلوار شهیدان برقعی و… به مرحله اجرا درآمده، نگرانی دوستداران میراث فرهنگی و معنوی کشور را موجب شده است. متاسفانه بلاتکیفی محدوده‌های تخریب‌شده با شکل‌گیری فضاهای بی‌دفاع شهری همراه بوده و این امر موجب کوچ اجباری ساکنان بومی بافت تاریخی شده است که پیامدهای جبران‌ناپذیر اجتماعی در پی داشته و خواهد داشت. همچنان که مقام معظم رهبری بارها در بیانات خود بر الگوی زندگی ایرانی- اسلامی تاکید داشته‌اند، متاسفانه نه‌تنها در توسعه شهری جدید این امر دیده نمی‌شود، بلکه در معدود شهرهای تاریخی به‌خصوص شهر قم که دارای این الگوی اصیل زندگی در بافت تاریخی است، هیچ‌گونه برنامه حفاظت و نگهداری وجود ندارد. از طرفی با مقرر کردن ضوابط بی‌اساس که شرح آن خواهد آمد، بستر از بین بردن این ساختار ارزشمند فراهم شده است.»
در متن کارزار«درخواست نجات و جلوگیری از اجرای مصوبات غیرکارشناسی اخیر بافت تاریخی قم» همچنین آمده است: «اخیرا کمیسیون ماده ۵ موضوع قانون شورای‌عالی شهرسازی و معماری استان در اقدامی نامتعارف و خارج از صلاحیت خود که بوی سوداگری از آن برمی‌خیزد، در تاریخ ۷/۱۲/۱۴۰۱ مصوبه‌ای را اعلام می‌کند که در آن با انکار کامل محدوده ۳۱۵ هکتاری بافت تاریخی، آن را صرفا به ۴۰۰ قطعه پراکنده- با حریم قرار دادن یک پلاک از مجاور آنها- تقلیل داده است؛ در حالی که «مفهوم بافت تاریخی» در چارچوب محلات، گذرها و ساکنان بومی‌شان در یک همبستگی کالبدی و اجتماعی، همواره در منشورهای ملی و بین‌المللی مورد تاکید بوده است. این سوال مطرح است که چنین تصمیمات شتاب‌زده‌ای بر کدام مبانی علمی و شرعی استوار است؟ به نظر می‌رسد این دست مصوبات سوداگرانه که به‌طور مستقیم به از هم گسیختگی کالبدی و گسست اجتماعی می‌انجامد، قصد توقف نداشته و به بهانه‌های مختلف، بخش‌های بزرگی از هویت ایرانی- اسلامی شهر قم را رو به نابودی نهاده است.»
به گزارش «جهان‌صنعت»، در پایان نویسندگان کارزار و اتحادیه انجمن‌های علمی، دانشجویی، معماری، مرمت و شهرسازی ایران به نمایندگی از دانشجویان سراسر کشور در این سه رشته تقاضا کرده‌اند که هرچه سریع‌تر درخصوص توقف مصوبه کمیسیون ماده ۵ این استان اقدامات لازم انجام شود. همچنین کمیته یا کارگروهی شامل کارشناسان ذی‌صلاح و مدیران شهری به منظور بررسی دقیق محدوده و ضوابط و مقررات طرح مشاور تشکیل شود.
این جمع در پایان درخواست داشته‌اند: «برنامه‌ریزی حفاظت و مرمت بناهای ارزشمند بافت، ترویج مفاهیم زیست مؤمنانه در جوار حرم مطهر حضرت معصومه (س)، تقویت گردشگری زیارت‌محور با تاکید بر حفاظت از ارزش‌های تاریخی و فرهنگی، تهیه طرح ویژه بافت تاریخی قم و مشوق‌های حمایتی در بافت تاریخی در دستور کار مدیریت شهری قرار گیرد تا بتوان ارزش‌های معنوی، هویتی و اقتصادی پایدار این شهر تاریخی را به‌صورت پیوسته به نسل‌های آینده انتقال داد.»
لزوم ثبت ملی بافت تاریخی قم
بافت تاریخی یک شهر افزون بر خانه‌های تاریخی موجود در آن، شکل و شمایل کلی کوچه‌ها و ارتفاع ساختمان‌ها و بناهای قرار گرفته در آن را هم شامل می‌شود. مطمئنا ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه در بافت تاریخی قم حریم منظر این بافت را مخدوش می‌کند.
محمدمهدی کلانتری- مدرس و پژوهشگر مرمت و معماری سنتی و نویسنده کارزار- در مورد وضعیت و چالش‌های فعلی بافت قم که منجر به نوشتن کارزار شده به «جهان‌صنعت» گفت: در حال حاضر (براساس مصوبات)در خصوص بافت قم فقط ۴۰۰ نقطه تاریخی شهر دیده شده و مابقی بافت تاریخی قم به شکل طرح تفصیلی دیده شده است. این یعنی یکی از خطرناک‌ترین کمیسیون‌های ماده ۵ که مصوب شده است، کمیسیون ماده ۵ استان قم بوده که علیه بافت تاریخی این شهر است. بنابراین می‌توانیم بگوییم درخصوص بافت تاریخی قم وضعیت حتی از موضوع شیراز هم خطرناک‌تر است، چراکه در شیراز گفته نشده بافت تاریخی وجود ندارد، اما کمیسیون ماده ۵ قم می‌گوید که اصلا بافت تاریخی وجود ندارد و صرفا ۴۰۰ نقطه تاریخی وجود دارد.
وی در پاسخ به این پرسش که چه بخش‌هایی از بافت تاریخی قم با مصوبه مطرح‌شده به خطر افتاده به «جهان‌صنعت» گفت: تمام بافت تاریخی قم به خطر افتاده است. حتی اگر ۴۰۰ بنای تاریخی مورد اشاره تخریب نشوند، اما اگر دورتادور آنها ساختمان‌های ۶ یا ۷ طبقه بسازند، خانه‌های تاریخی فاقد ارزش خواهند بود، چون حریم آسمانی آنها از بین رفته است. توجه داشته باشید بافت تاریخی حریم ارتفاعی خانه‌ها در کنار یکدیگر را هم شامل می‌شود و هیچ‌یک از خانه‌ها به لحاظ ارتفاعی نباید از بقیه بلندتر و اشراف داشته باشند و محرمیت نباید در بافت از بین برود.
این پژوهشگر مرمت و معماری سنتی ادامه داد: «به نظرم اصل موضوع حریم منظر آثار و خانه‌های تاریخی است. از سوی دیگر ملاک عمل درخصوص ۴۰۰ خانه‌ای که به عنوان خانه‌های تاریخی در نظر گرفته‌اند مشخص نیست. صرفا به عنوان مثال عرض می‌کنم، در بافت تاریخی شیراز یک خطی را از سوی پژوهشگاه میراث فرهنگی مشخص و اعلام کردند که به جای تخریب ۳۵ بنا ۳۰ بنا تخریب شود و ۵ بنایی که ثبت شده بود تخریب نشود. این در حالی بود که ۳۰ خانه دیگر هم واجد ارزش بودند. در حال حاضر درخصوص قم ۴۰۰ نقطه تاریخی که اعلام شده مشخص نیست ملاک عمل در مورد انتخاب آنها چه بوده است. توجه داشته باشید قطعا آثار واجد ارزش در بافت تاریخی قم بسیار بیشتر از ۴۰۰ مورد است. متاسفانه در برخی موارد شاخص‌هایی که در سطح ثبت ملی است در نظر گرفته می‌شود و بناهایی که مربوط به دوره قاجار و پهلوی اول بوده و ارزشمند هستند را عملا در این بحث نمی‌آورند، بنابراین بناهای بافت تاریخی قم در معرض خطر هستند و به همین منظور یک کارزاری نوشته‌ایم که خطاب به رییس‌جمهوری، وزیر راه‌و‌شهرسازی و وزیر میراث فرهنگی است.»
باتوجه به اهمیت بالای حفظ بافت تاریخی قم به عنوان نمادی از زیست تاریخی در این شهر انتظار می‌رود مسوولان مربوطه ضمن درک دغدغه‌های کنشگران حوزه میراث فرهنگی زمینه را برای ثبت ملی این بافت و حفظ و احیای آن فراهم کنند.
فراموش نکنیم بافت‌های تاریخی به عنوان بخشی از میراث فرهنگی کشور واجد ارزش بوده و راوی اصالت تاریخی و ارزش‌های فرهنگی مردم این سرزمین هستند. در نتیجه حفاظت و نگهداری از این بافت ارزشمند می‌تواند زمینه انتقال این میراث به نسل‌های آتی را فراهم کند.
ویژه
