ماجرا از راه‌اندازی یک کارزار شروع شد؛ کارزار «اعتراض به فعالیت‌های معدنی در منطقه شکارممنوع شاه‌جهان در خراسان‌شمالی. در متن این کارزار که نوشته شهرزاد پورمحمود است و از ۱۶ شهریورماه آغاز شده، آمده است: «متاسفانه، اخیراً مجوز بهره‌برداری از معدن سرب و روی آلبلاغ در دل منطقه حفاظت شده ساریگل در خراسان‌شمالی صادر شده که امنیت حیات‌وحش این منطقه را به شدت تهدید کرده است. بهرغم مخالفت‌های سازمان حفاظت محیط زیست، این مجوز صادر شد و مدافعان محیط زیست را بهت‌زده کرد. به منظور جبران این خسارت، اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان پیشنهاد داده است که منطقه شکارممنوع شاه‌جهان که در مجاورت ساریگل قرار دارد به عنوان منطقه حفاظت شده به ساریگل ضمیمه شود؛ اما هنوز تاییدیه‌های مورد نیاز اخذ نشده‌اند».
در ادامه این کارزار که تاکنون به امضای حدود ۵ هزار نفر رسیده، از اقدام یک شرکت غیربومی (از شیراز) برای اخذ مجوز استحصال از یک معدن بزرگ دیگر که منطقه وسیعی از شاه‌جهان را در بر می‌گیرد، خبر داده است. این منطقه گون‌زار، محل بلافصل منطقه حفاظت شده است. علاوه بر اثرات مخرب این معدن بر حیات‌وحش منطقه به خصوص پلنگ ایرانی، وجود یک شهر زیرزمینی از دوره ایلخانی در دامنه شاه‌جهان در همین منطقه در معرض خطر جدی قرار دارد. به اضافه آنکه آب حدود ۲۸ روستا از چشمه‌های شاه‌جهان تامین می‌شود. منطقه حفاظت شده و پارک ملی ساریگل از نظر پوشش گیاهی و تنوع زیستی اهمیت فراوانی دارد. مطابق با سخنان معاون طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان‌شمالی، طیف گسترده‌ای از گونه‌های مختلف پستانداران، پرندگان و خزندگان کشور در استان خراسان‌شمالی زیست می‌کنند. این درحالی است که احداث معدن آسیب‌های جدی به پوشش گیاهی، گردشگری و از همه مهم‌تر به زیستگاه مسلم پلنگ ایرانی می‌زند چراکه پارک ملی ساریگل در میانه گستره‌ای به هم پیوسته از زیستگاه‌های پلنگ ایرانی واقع شده و این تخریب‌ها، سبب ایجاد از هم گسستگی در این گستره خواهد شد و تبعات متعددی را متوجه حفاظت از پلنگ در استان خواهد کرد.
اثرات مرگبار بر سلامت عمومی
رضا رمضانی، پژوهشگر محیط‌زیست درباره تاثیرات منفی معادن سرب و روی بر سلامت انسان، حیوانات و پوشش گیاهی منطقه به «سازندگی» می‌گوید: در مطالعه‌ای که در قالب پایان‌نامه دکترا انجام دادم، بررسی کردم که آلودگی ناشی از فلزات سنگین چه تاثیری بر تغییرات ژنتیکی پرندگان دارد و آیا امکان رهگیری این تغییرات وجود دارد یا خیر. مطالعات بین‌المللی نشان داده‌اند که فلزات سنگین قادرند، ساختار ژنتیکی موجودات زنده را تحت تاثیر قرار داده و حتی منجر به جهش‌های ژنتیکی شوند. این پژوهش یکی از نمونه‌های تحقیقاتی در این حوزه است. او ادامه می‌دهد: استان زنجان یکی از مناطق دارای آلودگی جدی ناشی از فلزات سنگین در کشور است. مطالعات متعددی در این منطقه انجام شده ازجمله پژوهش آقای دکتر زمانی که به پهنه‌بندی آلودگی فلزات سنگین و بررسی خطرات سرطان‌زایی در این استان پرداخته است. یافته‌های این تحقیق نشان داده که مناطقی با غلظت بالای فلزات سنگین، همان مناطقی هستند که در آنها خطر ابتلا به سرطان به طور قابل توجهی افزایش یافته است. یکی از مهم‌ترین عوامل آلودگی در این منطقه، معدن انگوران است که بزرگ‌ترین معدن سرب و روی خاورمیانه محسوب می‌شود. اما آلودگی ناشی از فعالیت‌های معدنی تنها محدود به خود معادن نیست. استخراج و فرآوری مواد معدنی شامل مراحلی مانند کنسانتره‌سازی، انتقال مواد، استحصال فلزات و مدیریت پسماندهاست که هر یک می‌توانند موجب آلودگی گسترده در آب، خاک و هوا شوند.
به گفته او: فعالیت‌های معدنی نه تنها باعث تخریب پوشش گیاهی و تغییرات توپوگرافی می‌شوند بلکه به دلیل انباشت باطله‌های معدنی موجب آلودگی منابع آبی در حوضه‌ها یا زیرحوضه‌های مجاور نیز خواهند شد.
این آلودگی‌ها طیف وسیعی از اثرات منفی را دربرمی‌گیرند، ازجمله: آلودگی خاک، آلودگی آب‌های سطحی و زیرزمینی، آلودگی هوا ناشی از گرد‌وغبار و گازهای سمی، تاثیر بر بافت‌های زیستی ازجمله گیاهان و جانوران. مطالعات انجام شده در کشورهای متعدد نشان داده‌اند که برخی فلزات سنگین مانند آرسنیک، کادمیوم، جیوه و … که از فلزات همراه در معادن سرب و روی هستند، علاوه بر افزایش خطر سرطان با بیماری‌هایی نظیر ام‌اس، دیابت نوع یک، آرتریت روماتوئید و اختلالات سیستم ایمنی نیز ارتباط دارند.
رمضانی همچنین درباره احتمال حضور سیانور در این مناطق و نفوذ آن به اکوسیستم آبی می‌گوید: در مورد استفاده از سیانور در معادن سرب و روی، شواهدی دال بر کاربرد گسترده این ماده در این دسته از معادن مشاهده نشده است. اما در معادنی که طلا به عنوان محصول اصلی یا جانبی استخراج می‌شود، استفاده از سیانور امری رایج و گریزناپذیر است. به عنوان مثال در مجاورت معادن سرب و روی زنجان، معادن طلا نیز فعال است که فعالیت آنها مستلزم مصرف ترکیبات سیانیدی است. این موضوع باعث نگرانی‌های جدی محیط زیستی می‌شود چراکه سیانور ماده‌ای بسیار سمی است و می‌تواند منابع آبی و اکوسیستم‌های اطراف را به شدت آلوده کرده و مخاطرات جدی برای انسان و حیات‌وحش ایجاد کند. او ادامه می‌دهد: یکی از چالش‌های مهم در این زمینه، صدور مجوزهای معدنی بدون استعلام از محیط زیست است. براساس اصلاح قانون معدن در چند سال پیش، صدور مجوزهای معدنی در محدوده‌های خارج از مناطق چهارگانه (پارک‌های ملی، مناطق حفاظت‌شده، پناهگاه‌های حیات‌وحش و آثار طبیعی ملی) بدون استعلام محیط زیستی انجام می‌شود. این تغییر، تعارضی آشکار با حقوق عامه و اصول حفاظت از محیط‌زیست دارد و نیازمند بازنگری و اصلاح فوری و جدی است.
به گفته رمضانی؛ با این حال، سازمان حفاظت محیط زیست براساس قوانین موجود مانند قانون هوای پاک و قوانین مرتبط با حفاظت و بهسازی محیط زیست، این اختیار را دارد که در صورت مشاهده تهدیدهای جدی زیست‌محیطی، فعالیت معادن را متوقف کند. به همین دلیل حتی اگر معدنی مجوز فعالیت دریافت کند، در صورت ایجاد آلودگی یا تخریب و آسیب محیط زیستی، سازمان محیط زیست می‌تواند برای توقف عملیات آن اقدام کند.
نابودی زیستگاه پلنگ ایرانی
روح‌الله لایق، معاون طبیعی و تنوع زیستی اداره کل محیط زیست خراسان‌شمالی در گفت‌وگو با «سازندگی» جزئیات کاملی درباره خطر احداث معدن در این منطقه مطرح می‌کند. او با اشاره به سابقه‌دار بودن ماجرا، توضیح می‌دهد: یک مجموعه حفاظتی به نام ساریگل داریم که شامل پارک ملی و منطقه حفاظت شده است. این محدوده حدود ۲۸ هزار هکتار وسعت دارد و سابقه حفاظت از آن حدود ۵۳ سال یعنی بیش از نیم‌قرن است. سال ۹۶ در شمال منطقه حفاظت شده معدن سرب و روی کشف شد که در نتیجه آن مردم به صورت غیرمجاز برداشت می‌کردند. سطح برداشت‌ها به قدری زیاد شد که حدود ۸ نفر در این برداشت‌های غیرمجاز کشته شدند. به ناچار محدوده معدن که وسعت آن حدود ۷ هزار هکتار بود را به ایمیدرو واگذار کردند. درحال حاضر این محدوده در مرحله بهره‌برداری است و مجوز شورای عالی را هم گرفته و منتظر تایید گزارش ارزیابی است تا معدن واگذار شود. او ادامه می‌دهد: آن زمان بهرغم اینکه محیط زیست تلاش کرد که محدوده معدن واگذار نشود اما چون به چالش اجتماعی تبدیل شد به ناچار کوتاه آمد. این معدن در منطقه حفاظت‌شده بود. در شرق این مجموعه حفاظتی، یعنی پارک ملی و منطقه حفاظت‌شده ساریگل، یک منطقه شکارممنوع به نام شاه‌جهان داشتیم، بعد از بررسی و مطالعه برای اینکه به عنوان جایگزین منطقه حفاظت‌شده باشد، مناسب تشخیص داده شد. قرار شد به خاطر اینکه اثرات معدن کاهش پیدا کند، آن را به یکی از سطوح مناطق چهارگانه تحت حفاظت ارتقا بدهیم تا اثرات مخرب معدن در این منطقه به حداقل برسد؛ چون دقیقاً به آن چسبیده بود.
لایق اضافه می‌کند: چندی پیش استعلامی برای حفاظت محیط زیست خراسان‌شمالی آمد که طی آن محدوده زیادی از معدن جدیدی داخل منطقه حفاظت شده و پارک ملی و بخش دیگر هم در منطقه شکارممنوع بود. این منطقه که در جنوب‌شرقی شاه‌جهان بود چون با مناطق چهارگانه ما تداخل داشت از محیط زیست استعلام گرفتند و چون تداخل داشت با آن مخالفت کردیم. اعلام کردیم که یک معدن سمت دیگر وجود دارد و اگر همین مقدار پارک ملی و منطقه حفاظت شده را هم بدهیم، دیگر چیزی باقی نمی‌ماند.
این مدیر محیط زیستی اشاره می‌کند: در یکی از پایش‌های میدانی متوجه یک فعالیت معدنی دیگر توسط شرکتی به نام شرکت «نویان بنیان ایرانیان» در منطقه شکارممنوع شاه‌جهان شدیم. از آنجایی که محدوده معدنی در خارج از مناطق چهارگانه واقع شده، اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان به استناد ماده ۲۴ قانون اصلاح قانون معادن نسبت به صدور پروانه اکتشاف به نام شرکت مذکور اقدام کرد. بهرغم پیگیری‌های بسیار، از لحاظ قانونی نمی‌توان مانع انجام معدن‌کاری شد. اما اتفاق خوبی که افتاد این بود که عده‌ای از طبیعت‌دوستان و علاقه‌مندان به محیط زیست، کارزاری با عنوان «شاه‌جهان» را دریابید، راه انداختند. این کارزار در مدت‌زمان کوتاهی به ۵ هزار امضا رسید و به مطالبه ملی مبدل شد. در همین راستا، نماینده نهاد ریاست‌جمهوری به محل آمده و موضوع را از نزدیک بررسی کرد.
او تاکید کرد: به هر حال به ناچار محدوده‌ای به عنوان معدن در داخل منطقه حفاظت شده واگذار شد اما حداقل بحث‌های محیط زیستی و اکولوژیکی را باید در نظر بگیرند و برای حیات‌وحش و عرصه‌های طبیعی استان حقی قائل شوند. طبق مطالعه‌ای که در محدوده شاه‌جهان و ساریگل انجام شده، این منطقه از پرتراکم‌ترین زیستگاه‌های پلنگ ایرانی است و این تخریب‌ها همچنین پیوستگی زیستگاه‌های پلنگ در این منطقه را از بین می‌برد. بلندترین قله استان که ۳ هزار متر ارتفاع دارد با نام شاه‌جهان نیز در این منطقه قرار دارد. لازم به توضیح است که نام منطقه شکارممنوع هم از آن گرفته شده است. این قله مورد توجه کوهنوردان است و در طرح سیمرغ کوهنوردی هم قرار دارد. لایق ادامه می‌دهد: طرح سیمرغ طرحی است که کوهنوردان حرفه‌ای از آن تبعیت می‌کنند و مرتفع‌ترین قله استان جزو این طرح است. هر کوهنوردی که این قله‌ها را در تمام استان‌ها فتح کند، مشهور به عنوان فاتح سیمرغ می‌شود. ضمناً این ارتفاعات رویشگاه گونه ممنوع‌القطع گون و ارس است. علاوه بر این، سامانه‌های عرفی اهالی که محل چرای دام است و ارتزاق و معیشت دامداران نیز به آنجا وابسته بوده در کوهستان واقع شده است. نکته حائز اهمیت اینکه رشته‌کوه شاه‌جهان به دلیل برف‌گیری مناسب منبع تامین آب ۶ روستای بلافصل و ۲۲ روستای دیگر است که از منبع آب روستای آقچ تامین می‌شود.
این مدیر محیط‌زیستی در پاسخ به این پرسش که چرا هیچ قانونی برای ممنوعیت احداث معادن در محدوده خاص وجود ندارد، تاکید می‌کند: از سال ۹۰ قانون معادن اصلاح شد که مطابق ماده ۲۴ قانون اصلاح قانون معادن سازمان حفاظت محیط زیست در بحث واگذاری معادن خلع سلاح شده است و تنها وقتی که محدوده معدنی با مناطق چهارگانه در تداخل باشد از این سازمان استعلام می‌شود.
کارشکنی
اما شهرزاد پورمحمود، کسی که کارزار جلوگیری از احداث معدن را آغاز کرد، ابعاد دیگری از آسیب‌های گسترده‌ای که به زیستگاه پلنگ ایرانی و پوشش گیاهی بعد از احداث این معادن وارد می‌شود را در گفت‌وگو با «سازندگی» روشن کرد. به گفته او: این منطقه از نظر پوشش گیاهی گون‌زار است. اگر یک بوته منطقه گون‌زار را بسوزانند یا بکنند، جرم است و از طرف دیگر منطقه ساریگل زیستگاه بسیار مهم پلنگ ایرانی است. چون بعد از احداث معدن و اتفاقاتی که افتاد محدوده آلبلاغ را از دست دادند، حیوانات خودبهخود به سمت منطقه شاه‌جهان آمدند، اگر در این منطقه هم معدن احداث شود، دیگر زیستگاهی در این منطقه نمی‌ماند که این گونه‌های آواره شده حیات‌وحش را در خود جای دهد.
او با اشاره به نامه‌نگاری‌های فعالان محیط زیست با سازمان حفاظت محیط زیست و تهیه گزارش صداوسیما از این محدوده، توضیح می‌دهد: در دامنه شاه‌جهان شهر زیرزمینی دوره ایلخانی واقع شده است. یعنی فارغ از حیات‌وحش، این محدوده ارزش تاریخی ملی هم دارد. بنا بود صدا‌وسیمای بجنورد از این محدوده گزارش تهیه کند اما ساعت‌های پایانی تهیه این گزارش در روز ۱۶ مهرماه، همه چیز به دلایل نامعلومی متوقف شد.
پورمحمود تاکید می‌کند: اگر شرکت نویان بنیان ایرانیان در اینجا معدن بزند، منطقه حیات‌وحش از دو طرف منگنه می‌شود که یک سمت آن آلبلاغ و مقابل شرکت نویان بنیان ایرانیان است. زمانی که بخواهید از روستاهای پای شاه‌جهان به قله شاه‌جهان بروید، گندم‌زار، کندوهای عسل و باغ وجود دارد و بعد به گون‌زار می‌رسید و با احداث معدن، تمامی این منطقه ویران می‌شود. این معدن میلیون‌ها سال بوده و خواهد بود و اگر بدون اصول و کارشناسی دست به بهره‌برداری بزنند، آنجا ویران می‌شود؛ همان‌طور که آلبلاغ ویران شد و حیات‌وحش، آب، مراتع و گون‌زار در خطر است. معدن یک ثروت ملی است و نه تنها برای ما بلکه برای نسل بعد هم هست. اگر این به ویران کردن و آسیب رساندن به مردم ختم شود این ثروت ملی ارزشی ندارد. معدن سرب و روی در همه جای ایران هست.
او اضافه می‌کند: وقتی امضاهای کارزار به ۵ هزار نفر برسد به یک مطالبه ملی تبدیل شده و مسئولان ورود می‌کنند. امضاهای کارزار به حدی رسید که خودبهخود نامه از طرف کارزار اول برای رئیس‌جمهور و بعد به منابع طبیعی، محیط زیست، حامی بیت‌المال عمومی و وزارت صمت رفت. رئیس‌جمهور که یک ماه پیش به بجنورد آمد، تماس گرفتند و گفتند نامه کارزار از طرف شما آمده است. برنامه‌ای با حضور محیط زیست، منابع طبیعی، صمت، فرمانداری و دهیاری گذاشته و به منطقه نزدیک شاه‌جهان رفتیم. جلسه چندساعته گذاشتیم و همه دغدغه‌هایمان را مطرح کردیم. دکتر جوادی‌یگانه، مسئول روابط عمومی تمامی این موضوعات را ثبت کرده و گفته که پیگیری می‌کند اما تاکنون خبری نشده است.
این فعال محیط زیست تاکید می‌کند: این یک مطالبه ملی است و موضوعی شخصی و منطقه‌ای نیست. من از دادگستری کل استان، دادگستری بجنورد و دادگستری اسفراین که شاه‌جهان متعلق به آن محدوده است نیز پیگیری کردم. چیزی که متوجه شدم این است که وقتی می‌روم، تشکر می‌کنند و می‌گویند دغدغه‌تان را بگویید. اینجا بلندترین قله استان خراسان شمالی است و در طول سال کوهنوردان به اینجا می‌آیند و اگر معدن بزنند، شکل فرهنگی و ورزشی خود را از دست می‌دهد.
منبع: سازندگی
ویژه
